د خوارجو د پدیدې په اړه د اهل السنة او شیعه علماوو غبرګون
د خوارجو د پدیدې راڅرګندېدل په اسلامي تاریخ کې د اسلامي مکتبونو له لوري بېلابېل غبرګونونه راوپارول. اهل سنت او شیعه، هر یو د خپلو فکري او تاریخي بنسټونو له مخې، د دې بهیر پر وړاندې ځانګړي دریځونه غوره کړل، چې تر نن ورځې پورې دوام لري. دا غبرګونونه نه یوازې د دغو مکتبونو د دیني لیدلورو څرګندونه کوي، بلکې د اسلامي نړۍ په فکري او سیاسي تحولاتو یې هم ژوره اغېزه لرلې ده.
اهل السنة چې د امام ابوحنيفه او امام مالک بن انس په څېر د سترو فقهاوو په مشري رهبري کېدل، د خوارجو پر وړاندې یو متوازن خو پرېکنده دریځ غوره کړ. له عقیدوي پلوه، دوی د مسلمانانو د تکفیر نظریه په کلکه رد کړه او باور یې درلود چې د یوه مسلمان لهخوا د لویې ګناه ترسره کول د اسلام له دايرې د وتلو سبب نهګرځي. د قرآن عظیمالشان او د رسول الله صلیاللهعلیهوسلم د سنتو په رڼا کې، دوی د الهي رحمت پر پراخوالي او د ګناهکارانو د بښنې پر امکان ټینګار وکړ.
له سیاسي اړخه، دوی د مسلمان پر واکمن که څه هم ظالم وي د بغاوت اجازه ورنه کړه، ځکه د دوی په اند د امت یووالی د هر ډول شخصي قیام څخه ارزښتمن دی.
له بلې خوا، د شیعه مکتب چې پخپله د خوارجو په ښکاره مخالفت کې ولاړ و، یو ژور او تحلیلي دریځ غوره کړ. شیعه عالمانو د امام علي رضي الله عنهم د حکمیت د منلو پرېکړه یوه عاقلانه او مصلحتمحوره پرېکړه وبلله، چې د سختو شرایطو په منځ کې د امت د وینېبهېدنې د مخنیوي لپاره وشوه. په خپلو کلامي او عقیدوي آثارو کې، د شیعه فکري مخکښانو د خوارجو نظریات په منظم ډول وڅېړل او د هغوی فکري او ديني نیمګړتیاوې یې په څرګند ډول بیان کړې.
هغه ټکی چې دواړه مکتبونه پرې یوموټي دي، د تکفیر د اند ردول او د زغم او اعتدال ټینګار دی. دواړو، د اسلامي متونو په استناد، دا ټکي څرګند کړل چې د انسان د ایمان یا کفر قضاوت یوازې د الله تعالی جلجلاله واک دی او هېڅ څوک دا حق نه لري چې د ګناه یا فکري اختلاف له امله بل مسلمان له اسلامه وباسي. دوی په عین حال کې د تکفیر له سیاسي او ټولنیزو زیانونو هم خبرداری ورکړ او هغه یې د امت د تفرقې، کورنیو دښمنیو او مذهبي شخړو یو بنسټیز لامل وباله.
دغې فکري دریځونو د اسلامي تمدن د فکري او فقهي پرمختګ په بهیر کې ژور اغېز پرېښود. هغه بحثونه چې د خوارجو د افکارو د ردولو په موخه راپورته شول، د کلامي او فقهي علومو په ودې او تکامل کې مهم رول ولوباوه. په ځانګړي ډول، د سیاسي حاکمیت، د واکمن او ولس ترمنځ د اړیکو او د ديني آزادۍ د حدودو په اړه نظریات د دغو مناقشو په رڼا کې لا ژور او بډایه شول. دا فکري میراث نن ورځ هم د افراطي او تکفیري جریانونو پر وړاندې د فکري مبارزې بنسټ جوړوي.
د همدې فکري لړۍ په دوام، سني عالمانو ګڼ شمېر علمي آثار ولیکل چې د خوارجو د افکارو نقد او شننه یې کړې. د بېلګې په توګه، د ابن ابیالحدید اثر الرد علی الخوارج او د ابن تیمیه کتاب الفصل بین الخوارج و اهلالسنة د دغو علمي هڅو روښانه بېلګې دي. یادو آثارو د خوارجو شبهاتو ته په مستدل ډول ځوابونه وړاندې کړل او د دین په پوهېدو کې یې د اعتدال، عقلانیت او منځلاریتوب پر اهمیت ټینګار وکړ.