حماس
حضرت ابن عباس رضی الله عنه وايي:
کله چې خوارج له لښکر څخه جدا شول نو دوی په يوه کور کې سره جمع شول، د هغوی شمير شپږ زره ؤ، هغوی په خپل مينځ کې مشوره وکړه او په دې خبره سره متفق شول چې دوی به د حضرت علي رضی الله عنه په مقابل کې د جنګ کولو لپاره راووځي.
خلك حضرت علي رضی الله عنه ته مسلسل راتلل او خبر يې ورکاوه چې خوارج د هغه په خلاف د جنګ کولو لپاره تياری کوي.
حضرت علي رضی الله عنه وويل!
هغوی پريږدی، تر څو چې هغوی زما په مقابل کې جنګ شروع نه کړي تر هغه زه هم هغوی ته څه ويل نه غواړم، مګر هغوی به ضرور راووځي او جنګ به کوي، يوه ورځ زه د ماسپښين لمانځه په وخت کې د حضرت علي رضی الله عنه په حضور کې حاضر شوم او عرض مې وکړ:
اې اميرالمومنين!
نن د ماسپښين لمونځ لږ يخ کړه او په تاخير سره يې اداء کړه، کيدلای شي زه نن د خوارجو لور ته ولاړ شم او د هغوی د پوهيدو کوشش وکړم.
هغه راته وويل:
له ما سره انديښنه ده هسې نه چې هغوی تا ته کوم ضرر ورسوي.
ما عرض وکړ:
که الله ته خوښه وي نو داسې به هيڅکله نه کوي.
زه چونکه خوش اخلاقه ؤم او هيچا ته مې کوم ضرر نه ؤ رسولی، نو ځکه اميرالمومنين ما ته اجازت راکړ، ما يو بهترين يمني لباس په تن کړ او ځان مې ښه برابر جوړ کړ او د ماسپښين په وخت کې هغوی ته ور ورسيدم.
زه د داسې خلکو لوري ته ورغلم چې ما له دوی څخه ډير عبادت کونکي نه ؤ ليدلي، د هغوی ټڼډې د سجدو په نښانو ښايسته وي، د زيات عبادت له امله د هغوی لاسونه د اوښ د هغې برخې په څير سخت شوي وو کومه چې پر زمکه باندې د لګولو له امله سخته شوې وي، هغوی صاف ستره قميصونه اغوستي ؤ، د هغوی مخونه د هغوی د شپې تيرولو شاهدان ؤ، ما په هغوی باندې سلام واچاوه.
هغوی وويل:
مرحبا، ابن عباس! څنګه راغلې؟
ابن عباس:
زه تاسو ته د انصارو او مهاجرينو او د رسول الله ﷺ د تره زوی علی ابن ابی طالب رضی الله عنه له لوري نماينده راغلی يم، واورئ!
د همدغو خلکو په موجودګي کې قرآن نازل شوی او هغوی د هغه په تفسير او تاويل کې له تاسو څخه ډير علم لري.
په هغوی کې يوې ډلې وويل!
مونږ له قريشو سره جنګ نه کوو، الله تعالی فرمايلي) بَلۡ ہُمۡ قَوۡمٌ خَصِمُوۡنَ ﴿۵۸﴾
هغه په خپله جګړه مار خلک دي.
په هغوی کې دوو يا دريو کسانو وويل:
مونږ له ده سره خبرې کوو.
ابن عباس:
تاسو چې د رسول الله ﷺ د تره په زوی، په مهاجرينو او انصارو چې کوم اعتراضونه لری هغه راوړاندې کړئ، په هغوی باندې قرآن نازل شوی، په تاسو کې هيڅوک داسې نشته کوم چې له هغوی څخه په قرآن ډير عالم وي.
خوارج:
زمونږه په هغه درې اعتراضونه دي.
ابن عباس:
بيان يې کړی؟
خوارج:
اولين اعتراض دا دی چې هغه د الله تعالی د حکم په مقابل کې انسانان منصف جوړ کړي، سره له دې چې د الله تعالی فرمان په قرآن کې موجود دی چې )إ اِنِ الۡحُکۡمُ اِلَّا لِلّٰہِ.إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّـهِ
حکم له الله تعالی څخه پرته هيچا لره نشته، اوس نو د الله تعالی له دغه فرمان څخه وروسته انسانانو ته څه حق حاصل دی چې هغه د يو چا لپاره حَکَم جوړ شي.
ابن عباس:
دا خو يوه خبره شوه بله کومه يوه ده؟
خوارج:
هغه له يوې ډلې سره جنګ وکړ، د هغې ډلې څه خلک يې قتل هم کړل، ليکن نه يې څوک بنديان کړل او نه يې غنيمت جمع کړ، که چيرته هغوی مسلمانان وو نو زمونږ لپاره له هغوی سره د جنګ کول څنګه جائز شول او په هغوی کې مو څوک بنديان هم نه کړل؟
ابن عباس:
دريمه خبر بيان کړی.
خوارج:
هغه د صلح د معاهدې ليکلو په وخت کې له خپل نامه څخه د اميرالمومنين لفظ ړنګ کړ، که چيرته هغه اميرالمؤمنين نه وي نو آيا هغه بيا اميرالکافرين دی؟
ابن عبا :
نور څه؟
خوارج:
بس همدومره خبرې کافي دي.
ابن عباس:
تر کومه ځايه چې ستاسو دا خبره ده چې هغه د الله تعالی د شريعت په معامله کې انسان حکم جوړ کړ زه به د الله تعالی د کتاب څو آيتونه تلاوت کړم کوم چې ستاسو د خبرې ترديد کوي، که چيرته داسې وشول نو آيا تاسو بيا له خپل موقف څخه تيريږی؟
خوارج:
هو ! بالکل.
ابن عباس:
الله تعالی د يوه خرګوش په معامله کې د کوم قيمت چې د درهم له څلورمې برخې څخه زيات نه دی له خپل حکم څخه فيصله اړولې او انسان ته يې سپارلې، ما دغه آية کريمه تلاوت کړ ) یٰۤاَیُّہَا الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا لَا تَقۡتُلُوا الصَّیۡدَ وَ اَنۡتُمۡ حُرُمٌ ؕ وَ مَنۡ قَتَلَہٗ مِنۡکُمۡ مُّتَعَمِّدًا فَجَزَآءٌ مِّثۡلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ یَحۡکُمُ بِہٖ ذَوَا عَدۡلٍ مِّنۡکُمۡ.
ژباړه:
اې هغو کسانو چې ايمان يې راوړی دی (يعنې اې مؤمنانو) مه وژنئ تاسې ښکار حال دا چې تاسې محرمان اوسی؛ او هر هغه څوک چې ووژني دا (ښکار) له تاسې څخه په قصد سره نو (پرې) بدل دی په مثل د هغه چې وژلی (يې) دی له چارپايانو څخه چې حکم به کوي په هغه سره دوه خاوندان د عدل (انصاف) له تاسې (مسلمانانو) ځنې.
د ښځې او سړي په معامله کې د خدای تعالی فرمان دی: ) وَ اِنۡ خِفۡتُمۡ شِقَاقَ بَیۡنِہِمَا فَابۡعَثُوۡا حَکَمًا مِّنۡ اَہۡلِہٖ وَ حَکَمًا مِّنۡ اَہۡلِہَا.
ژباړه:
او که ويريږی تاسې له مخالفت څخه په مينځ د ميړه او ښځې کې نو ور وليږئ (مقرر کړئ تاسې) يو منصف له خپلوانو د دې سړي او بل منصف له خپلوانو د دې ښځې نه.
زه تاسو ته د الله تعالی قسم درکؤم او در څخه پوښتم آيا د انسانانو تحکيم د يوه خرګوش په قتل او د يوې ښځې په معامله کې افضل دی يا د مسلمانانو تر مينځ د معاملاتو په درستوالي او د هغوی تر مينځ د خونريزي په بندولو کې افضل دی؟
خوارج:
بلکه همدغه افضل دی.
ابن عباس:
دا خبره ختمه شوه؟
خوارج:
هو ! ختمه شوه.
ابن عباس:
تر کومه ځايه چې ستاسو دا ويل دي چې هغه جنګ وکړ او مخالفين يې بنديان نه کړل او نه يې د غنيمت په مال باندې قبضه وکړه نو تاسو ما ته دا ووايی آيا تاسو د خپلې مور ام المؤمنين عائشة رضی الله عنها بندي کولو ته تيار ياست؟ په الله تعالی قسم ! که چيرته تاسو دا وواياست چې هغه زمونږ مور نه ده نو تاسو له اسلام څخه وځی او که چيرته تاسو دا وواياست چې هو ! مونږ د هغې بندي کولو ته او له هغې سره د مريې په څير سلوک کولو ته تيار يو نو بيا هم تاسو له اسلام څخه خارجيږی، تاسې په دواړو صورتونو کې د ګمراهي ښکار کيږی، ځکه چې د الله تعالی فرمان دی :
اَلنَّبِیُّ اَوۡلٰی بِالۡمُؤۡمِنِیۡنَ مِنۡ اَنۡفُسِہِمۡ وَ اَزۡوَاجُہٗۤ اُمَّہٰتُہُمۡ.
ژباړه :
(محمد ﷺ الله) نبي ډير وړ دی له مؤمنانو سره له نفسونو د دوی (د احکامو په انجام) او ښځې د دغه (نبي الله) ميندې د دوی دي (تعظيماً او تحريماً)
ابن عباس:
څنګه دا خبره تاسو منی؟
خوارج: هو ! منو يې.
ابن عباس:
تر کومه ځايه چې ستاسو د هغې خبرې تعلق دی چې حضرت علي رضی الله عنه له خپل نامه څخه د اميرالمومنين لفظ ړنګ کړ نو تاسو ښه پوهيږی چې رسول صلی الله علیه وسلم چې د حديبيه په ورځ د مشرکينو له نماينده ګانو ابوسفيان بن حرب او سهيل بن عمرو سره صلح نامه ليکله، نو نبي کريم صلی الله علیه وسلم حضرت علي رضی الله عنه ته حکم وکړ چې هغه د صلح شرائط وليکي، حضرت علي رضی الله عنه وليکل ! د دغه تحرير له مخې محمد رسول الله د مکې له قريشو سره صلح وکړه، مشرکينو وويل:
په الله قسم ! مونږ نه يو پوهيدلي چې ته د الله رسول يې، که چيرته مونږ پوهيدلي وای چې ته د الله رسول يې نو هيڅکله به مو جنګ نه ؤ کړی، بيا نبي کريم صلی الله علیه وسلم وويل : اې الله ! ته ښه پوهيږې چې زه رسول الله يم، اې علي ! دا ړنګ کړه او داسې وليکه دا هغه معاهده ده د کومې مطابق چې محمد بن عبد الله صلح کړې، په الله قسم ! رسول الله صلی الله علیه وسلم له حضرت علي رضی الله عنه څخه ډير زيات افضل او بهتر دی او که چيرته هغه د صلح په خاطر له خپل نام څخه رسول الله ړنګ کړی وي نو د حضرت علي رضی الله عنه لپاره د داسې کار کول بيا څنګه ناجائز کيدلای شي؟
د حضرت عبد الله ابن عباس رضی الله عنهما له دلايلو څخه لا ځواب شول، دوه زره توبه کونکي شول او باقي نور ټول د جنګ کولو لپاره ووتل، مګر ټول قتل کړی شول.
د دغه بحث او مناظرې په نتيجه کې ځينو خوارجو د خليفة المسلمين حضرت علي رضی الله عنه اطاعت دوباره قبول کړ او ځينې نور په خپله ګمراهي باندې قايم پاتې شول، حضرت علي رضی الله عنه د کوفې په مسجد کې هغوی ته خطاب کاوه نو هغوی د مسجد له دربچو څخه ويل (لاحکم الا لله) هغوی دا هم ويل : ته د شرک مرتکب شوی يې، ځکه چې تا خلک حکم ګرځولي دي، مګر کتاب دې حکم نه دی جوړکړی.
سيدنا علي رضی الله عنه د هغوی په ځواب کې وويل:
زه له تاسو سره د دريو خبرو وعده کؤم،
(۱) زه تاسو مسجدونو ته له راتلو نه منع کوم.
(۲) زه د فی په مال کې ستاسو برخه نه ورکوم.
(۳) زه له تاسو سره د جنګ په کولو کې لومړيتوب نه کوم، په دې شرط چې تاسو په خپله شر فساد شروع نه کړی.
له دې وروسته هغوی په يوه ځای کې کمين ګاه جوړه کړه او چې کله به هم کوم مسلمان دوی ته نږدې تېرېده نو هغه به يې ونيو او قتل به يې کړ، د دوی دغه لاس اوږدونه دې حد ته را ورسېده چې دوی جليل القدر صحابي حضرت عبد الله بن حباب بن ارت رضی الله عنه هم قتل کړ او د هغه د مېرمنې محترمې خيټه يې ور څيرې کړه، حضرت علي رضی الله عنه هغوی ته پيغام ور وليږه تر څو هغوی ورته ووايي چې دا چا قتل کړل؟ په ځواب کې خوارجو وويل:
مونږ ټولو هغه قتل کړ، حضرت علي رضی الله عنه د جنګ لپاره تياری وکړ او د نهروان په مقام کې يې د يوه سخت جنګ په نتيجه کې هغوی ته يو په څلوره بدترين شکست ورکړ.
