له ۱۹۴۷م کال راهیسې، پاکستان هڅه کړې چې د مختلفو قومونو څخه یو متحد ملت جوړ کړي، خو دا هڅه تر ډېره د پوځ او د پنجاب د حاکمې طبقې له خوا د زور، نظامي تسلط او سیاسي حاکمیت پر بنسټ پرمخ وړل شوې ده. د دې مرکزي تګلارې تر ټولو دروند تاوان بلوڅانو، پښتنو، سندهيانو او نورو محکومو قومونو ته رسېدلی دی.
پاکستان اوس له هغو هېوادونو څخه شمېرل کېږي چې نوم یې د بشري حقونو له سرغړونو، جبري ورکېدنو، سیستماتیکو ظلمونو او داخلي استبداد سره تړل شوی دی، پر محکومو قومونو د تاوتریخوالي، فرهنګي یرغل او اقتصادي استثمار تګلارې نه یوازې د هغوی د هویت، آزادۍ او پرمختګ مخه نیولې، بلکې د پاکستان لپاره یې ژوره داخلي بېثباتي هم رامنځته کړې ده.
په ځانګړې توګه، بلوچستان او پښتني سیمې د پوځ له لوري د عسکري عملیاتو، هدفي وژنو او جبري ورکېدنو له امله له سخت بشري ناورین سره مخ دي، دا لیکنه د همدغو ظلمونو لنډ تحلیل دی او ولسونه د حق لپاره مبارزې ته رابولي.
په بلوچستان کې د پوځي ظلمونو تسلسل:
بلوچستان له ۲۰۰۰م لسیزې راهیسې د پاکستان د پوځ او استخباراتي ادارو تر سخت عسکري تسلط لاندې دی، زرګونه سیاسي فعالان، مدني غړي، محصلین او حتی عام وګړي د “ریاست ضد” په تور نیول شوي، ځورول شوي او “جبري ورک” شوي دي. ګڼ شمېر جسدونه له شکنجو وروسته په عامه ځایونو کې غورځول شوي، چې دا عمل نه یوازې د ویرې خپرولو یوه بڼه ده، بلکې د ولس د مشروع غږ د خاموشۍ لپاره سیستماتیک کمپاین بلل کېږي.
دا وضعیت د بشري حقونو ښکاره نقض دی چې نړیوالو ادارو هم پرې اندېښنه ښودلې، خو له بده مرغه نه د پاکستان عدلي نظام او نه نړیوال فشار د دې جرمونو مخه نیولې ده. د طبیعي منابعو استثمار، اقتصادي محرومیت او فرهنګي حذف سره یو ځای، دا ظلمونه هم د بلوڅ ولس د مقاومت لپاره ښکاره دلیلونه جوړ شوي دي. له دې امله، د وسلهوالې او مدني مبارزې دواړه بڼې دوام لري، چې د استعمار ضد یو ښکاره غبرګون دی.
پښتني سیمې د ترهګرۍ تر نوم لاندې ځپل:
له ۲۰۰۴م کال راهیسې، فاټا، وزیرستان، باجوړ، خیبر، سوات او نورې پښتني سیمې د پاکستاني پوځ له خوا د ترهګرۍ ضد جګړې تر نامه لاندې د سختو پوځي عملیاتو ډګر ګرځېدلې دي. دا عملیات، چې په ظاهر کې د امنیت د ټینګښت لپاره ترسره کېږي، عملي بڼه کې د ولسي وګړو پر ضد جګړه ده. زرګونه بېګناه کسان پکې وژل شوي، لسګونه کورونه ویجاړ شوي او زرګونو خلک جبراً له خپلو سیمو څخه بېځایه شوي دي.
د ترهګرۍ پر ضد دا جګړه، ډېری وخت د هغو ترهګریزو عناصرو (داعش) پر وړاندې نه ده شوې چې د دولت له خوا پټ ملاتړ لري، بلکې له زیانمن شوي ولس نه قرباني اخیستل شوې. له هوايي بمبارۍ، توپچي بریدونو، بنديخونو، چکپواینټونو، ترهګرۍ تورنولو او بېمحکمې وژنو څخه نیولې، تر رواني فشارونو پورې دې هر څه د ولس پر ذهنونو د وېرې یو سیوری خپور کړی دی. دا وضعیت، نه د امنیت نښه ده، نه د سولې هڅه، بلکې د یوې سیمې سیسټماتیک ځپل او حاکمیت ماتونه ده.
د جبري ورکېدنو تسلسل:
په پاکستان کې جبري ورکېدل یوه عامه او سیستماتیکه پدیده ګرځېدلې، چې ځانګړی تمرکز یې پر بلوچستان، پښتني سیمو او سند دی. استخباراتي ادارې له عدلي او قانوني پروسې پرته خلک نیسي، بندي کوي او له کورنیو، رسنیو او مدني ټولنو څخه يې پټ ساتي. دا کړنه نه یوازې د قانون صریح نقض دی، بلکې د بشري کرامت ښکاره توهین هم دی. زیات شمېر ورک شوي کسان وروسته د شکنجې له نښو سره مړه موندل کېږي، یا خو بیا د تل لپاره لادرکه پاتې کېږي.
نړیوالو ادارو لکه Amnesty International، Human Rights Watch او UN Working Group on Enforced Disappearances، پرلهپسې دا کړنې “جنایتونه” بللي او د پاکستان پر دولت یې د بندولو فشار راوړی، خو بېنتیجې پاتې شوي دي. د جبري ورکېدنو هدف د ولسونو وېرول، د مبارزې غږونه خاموشول او د سیاسي بېثباتۍ له لارې خپل تسلط پراخول دي. دا تسلسل د یوه منظم ظلم هغه بڼه لري، چې نه یوازې د قانون له دایرې وتلی، بلکې د انسانیت له چوکاته هم وتلی دی.
اقتصادي استثمار:
بلوچستان، سره له دې چې د پاکستان تر ټولو بډایه طبیعي منابع لري، لکه ګاز، سره زر، کرومایټ، سکرو او نور؛ خو خلک یې د فقر، بېتعلیمي، صحي خدماتو نشتوالي او بېکارۍ له سخت وضعیت سره مخ دي. دا زیرمې د مرکزي حکومت او پنجابمیشتو خصوصي کمپنیو له خوا استخراجېږي، خو عواید یې یا پوځ ته ځي، یا د واکمنو طبقو جیبونو ته. ځایي ولس ته نه د ملکیت حق ورکړل شوی، نه د ګټې شریکوالی او نه يې هم د ژوند اساسي اړتیاوې برابرې شوي دي.
دغه ډول استثمار یوازې اقتصادي بېعدالتي نه ده، بلکې د یوه ملت د توانمندي د سلب کولو پروسه ده. کله چې یوه ولس له خپل طبیعي حق، وسایلو او شتمنیو بېبرخې کېږي، دا حالت د اقتصادي غلامۍ تر ټولو ښکاره بڼه غوره کوي. له همدې امله، اقتصادي استثمار د سیاسي بېواکۍ او ټولنیزې نارامۍ یو اصلي محرک ګرځېدلی.
هویت وژنه او کلتوري استعمار:
په پاکستان کې د بلوڅو، پښتنو، سندهيانو او نورو محکومو قومونو ژبه، تاریخ، ادبيات او فرهنګي ارزښتونه په رسمي ادارو، تعلیمي نصاب او دولتي رسنیو کې یا کاملاً ناپېژندل شوي، یا تحریف شوي دي. تعلیمي نظام یوازې د پنجاب د واکمن قوم تاریخي او سیاسي روایتونه وړاندې کوي او د نورو قومونو د مبارزې، تمدن او رول یادونه یا نه کېږي، یا منفي انځورول کېږي.
دا تګلاره د کلتوري استعمار یوه نرمه، خو ژوره بڼه لري. کله چې یو ملت له خپل هویت، ژبې او تاریخ څخه بېخبره شي، نو سیاسي شعور، ټولنیز غرور او د حق غوښتنې جرئت هم ورسره له منځه ځي. همدا ډول هڅې، چې ملتونه له خپل اصلي ځان، فرهنګي ویاړ او تاریخي حافظې جلا کوي، د واکمنو لپاره د تسلط دوام تضمینوي، خو د محکومو ولسونو د هویت د وژنې لپاره خطرناک ګام بلل کېږي.
وسلواله او مدني مبارزې:
د پاکستان له لوري پر محکومو قومونو د سیسټماتیکو ظلمونو، هویت وژنې او اقتصادي استثمار پر ضد، اوس ملتونه د مقاومت بېلابېلې بڼې غوره کړې دي. په بلوچستان کې ملتپاله ډلې لکه بی ایل ایف او بی آر اے وسلواله مبارزه پرمخ وړي، چې موخه یې د خپلواکۍ، سیمهییز واک او عدالت ترلاسه کول دي. سره له دې، هلته مدني غږونه هم شته، چې د بشري حقونو، کلتوري هویت او سیاسي مشارکت غوښتنه کوي.
د پوځ “مقدس” ماسک ماتیږي:
تر اوږدې مودې پوځ ځان د “ملت ساتونکی” معرفي کاوه، خو اوس ولس پوه شوی چې پوځ یو سیاسي، اقتصادي او امنیتي استعمار ته وده ورکړې. په بلوچستان، پښتني سیمو، او حتی په سند کې، خلک د پوځ د کړنو پر ضد غږ پورته کوي.
د ملت جوړونې ناکامه پروژه:
پاکستاني رژیم هڅه وکړه چې مختلف قومونه د اسلام تر نامه لاندې متحد وساتي، خو د دې پر ځای یې د قومي تبعیض، زور، او ناانصافۍ فضا رامنځته کړه. د ملت جوړونې ناکامي اوس د تجزیې د خطر تر بریده رسېدلې ده.
د نړیوالو چوپتیا:
نړیوال ځواکونه د پاکستان اتومي وسلو، جغرافیې او خپلو ستراتیژیکو ګټو له امله د بشري حقونو د سرغړونو په اړه خاموش پاتې دي. دا خاموشي د پوځي رژیم ظلمونو ته لا ډاډ ورکوي او د قربانیو شمېر نور هم زیاتوي.
د ظلمونو د دوام اساسي دلیلونه:
په پاکستان کې د ظلمونو او استبداد دوام تر ډېره د پوځ د واکمن دریځ پایله ده. پوځ ځان د دولت اصلي واکمن ګڼي، داسې چې سیاسي واک، عدلي نظام، تعلیمي نصاب او رسنۍ یې تر مستقیم یا غیر مستقیم نفوذ لاندې دي، په دې جوړښت کې د ولس مشروع غوښتنې د امنیت له زاویې تحلیلېږي او هر هغه څوک چې د حق، عدالت، یا خپلواک هویت خبره کوي، “د دولت دښمن” ګڼل کېږي.
د ملتپالو غږونو پر وړاندې د زوره ډک چلند هدف دا دی چې د فکري ازادۍ، قومي ځانپېژندنې او سیاسي مشارکت مخه ونیول شي. پوځ د انتقاد، محاسبې او ولسي فشار پر ځای د وېرې، خاموشۍ او کنټرول چاپېریال پالي. همدا بنسټیز حالت د ظلمونو دوام ته لاره هواروي او پاکستان له یوې واقعي ولسواکۍ لرې ساتي.
د شعوري مقاومت ضرورت:
د پاکستان د پوځ او واکمن نظام له لوري پر محکومو ملتونو لکه بلوڅانو، پښتنو، سندهيانو او نورو قومونو سیسټماتیک ظلم، اقتصادي استثمار، جبري ورکېدنې، کلتوري استعمار او سیاسي ځپنه، یوازې د واک د ساتلو یوه وسیله ده، نه د ملت جوړونې تګلاره. دا حالت نه یوازې د انساني کرامت خلاف دی، بلکې د ملتونو د حقپالنې مبارزو ته مشروعیت هم ورکوي.
په همدې اساس، دا ولسونه باید نور د مظلومۍ له موقعیت نه ووځي، خپل حقوق وپېژني، په خپل هویت ووياړي او د خپل برخلیک د ټاکلو لپاره په مدني، سیاسي او فکري مبارزه کې فعاله ونډه واخلي. دا مبارزه باید پر شعور، یووالي، فرهنګي ویاړ او عقيدتي فکر ولاړه وي. یوازې هغه ملتونه خپل برخلیک بدلولی شي چې د ظلم پر وړاندې ودرېږي، خپل حق وغواړي او پرې نه ږدي چې د پردیو له خوا یې هویت، اقتصاد او راتلونکی ونیول شي.
نو دا وخت د انتظار نه، بلکې د اقدام دی — د ویښتابه، مقاومت، او د آزاد، باعزته ژوند د غوښتنې وخت.